Słownik Geograficzny
Termin | Wyjaśnienie |
---|---|
hipsometria | opis ukształtowania terenu ze względu na jego wysokości bezwzględne i względne. krzywą hipsograficzną nazywa się funkcyjny wykres, na którego jednej osi jest skala wysokości bezwzględnych, na drugiej — skala pól, jakie zajmuje teren o określonych wysokościach. |
hieroglify | wypukłości na spągowej powierzchni warstwy skalnej będące odlewami zagłębień w powierzchni, na której osad się osadzał. owe zagłębienia mogły powstać wskutek działania organizmów lub pośrednio przez ruchy wody, np. wleczenie po mulistym dnie odłamka skalnego (hieroglify prądowe). położenie hieroglifów pozwala rozpoznać normalne ułożenie warstw skalnych lub położenie odwrócone. |
głaz narzutowy | duży odłamek skalny (do kilkudziesięciu metrów długości) przemieszczany w poruszającym się lodzie, a po wytopieniu pozostawiony w znacznej odległości od miejsca swego pochodzenia, w obszarze o odmiennej budowie geol. Na Niżu Polskim powszechne są g.n. zbudowane ze skał krystalicznych występujących w Skandynawii; największy z nich - Trygław na Pomorzu - ma w widocznej cz. 44 m obwodu i 3,8 m wys. |
głaz | odłam skały litej, o rozmiarach od kilku decymetrów do kilku metrów. olbrzymie odłamy skalne, przesunięte przez lądolód, bywają nazywane krami |
guano | złoża odchodów ptactwa morskiego, także szczątków ptaków, które przez tysiące lat gromadziły się na pustynnych wybrzeżach i przylądkowych wyspach O. Spokojnego w Peru i pn. Chile. Dochodzą do 35 m miąższości i pokrywają wielkie obszary. G. było eksploatowane na nawóz już w starożytności, a w XIX w. przywożono je nawet do Europy. Obecnie jest w dużym stopniu wykorzystywane przez rolnictwo Peru i Chile. |
grzyb skalny | skałka o charakterystycznym kształcie: wąskiej „nóżki” i szerokiej, masywnej partii górnej. Powstają gł. w skałach osadowych i są związane z niejednakową odpornością poszczególnych warstw na wietrzenie; w obszarach pustynnych ich powstanie wiąże się z intensywnym niszczeniem podstawy wskutek uderzenia okruchów niesionych przez wiatr. W Polsce pięknie wykształcone g.s. znajdują się w G. Stołowych. |
grzbiet śródoceaniczny | podwodny system górski, wyrastający na 1-3 km z dna oceanu w miejscu styku dwóch płyt litosferycznych. Jego oś jest rozcięta doliną ryftową, z której stale wydostaje się magma, powodując rozszerzanie dna oceanicznego; g.ś. jest więc terenem intensywnej aktywności wulkanicznej. G.ś. występują na całym globie, najwyraźniejsze znajdują się na Atlantyku i O. Indyjskim. |
gruz skalny | zwietrzelina składająca się z drobniejszych, mniej lub bardziej ostrokrawędzistych odłamków skalnych, powstała w wyniku rozpadu blokowego. |
grunty orne | cz. użytków rolnych, poddawana stałej uprawie mechanicznej, przeznaczona do obsiewania lub sadzenia roślin uprawnych. |
gruntowa woda | woda podziemna tworząca pierwszy trwały poziom wodonośny pod strefą aeracji. |
granity | magmowa głębinowa o kwaśnym składzie chemicznym. G. jest skałą o barwie gł. jasnej, od białoszarej przez różową do czerwonej, ma krystaliczną strukturę i na ogół bezładną teksturę, choć ułożenie niektórych minerałów może być kierunkowe, związane z płynięciem magmy. Gł. minerałami skałotwórczymi są kwarc i skalenie potasowe, w mniejszych ilościach występują plagioklazy oraz łyszczyki. G. powstają w trakcie krystalizacji kwaśnej magmy lub przez metamorfizm starszych skał magmowych, osadowych lub metamorficznych na dużych głębokościach w skorupie ziemskiej. G. często wykazują regularny cios, co czyni z nich powszechnie używany surowiec budowlany. Skałami pokrewnymi do g. są granodioryty, mające bardziej obojętny chemicznie charakter. Kompleksy skalne, w których obok g. występują skały pokrewne nazywane są granitoidowymi. Granitoidy są najbardziej rozpowszechnionymi skałami głębinowymi w skorupie ziemskiej, tworzą rozległe batolity, zwłaszcza w obrębie starych tarcz krystalicznych pn. Europy, Afryki, Ameryki Pn. i Australii. W Polsce g. na powierzchni występują w trzonie krystalicznym Tatr Wysokich i w wielu rejonach Sudetów, m.in. w Karkonoszach, tworzą też podłoże krystaliczne w Polsce pn.-wsch. Wylewnym odpowiednikiem g. jest ryolit. |
granica państwa | płaszczyzna prostopadła do linii granicznej wyznaczonej na powierzchni ziemi, oddzielająca terytorium jednego państwa od obszaru innych państw lub terenów nie mających niczyjej suwerenności (np. pełnego morza). G.p. oddziela także strefy podziemną i powietrzną. Wyróżnia się granice lądowe i wodne. Podstawą prawną g.p. jest z reguły umowa międzynarodowa. Ustalenia g.p. dokonuje się przez ich opis i wyznaczenie ogólnego przekroju linii granicznej na mapie o dużej skali. Następnymi czynnościami są delimitacja i demarkacja, czyli szczegółowe określenie, wytyczenie i oznakowanie granicy w terenie. Przebieg linii granicznej na lądzie jest oznaczony znakami granicznymi; granicę morską stanowi granica zewn. morza terytorialnego. |
graniak wiatrowy | odłamek skalny o kształcie uformowanym przez ścieranie jego powierzchni przez materiał niesiony przez wiatr. Na ogół g.w. mają 2 do 4 gładkich wypolerowanych powierzchni, oddzielonych ostrymi kantami; mogą osiągać 3-4 m dł. Są typowe dla obszarów pozbawionych szaty roślinnej: pustynnych i przedpoli lądolodów. Liczne g.w. można znaleźć na Niżu Polskim, gdzie powstały przez wiatrową obróbkę głazów naniesionych przez lądolody; największe, do 3 m dł., znajdują się w starej cegielni w Jeleniej Górze. |
graniak | odłamek litej skały o kilku ścianach oszlifowanych piaskiem niesionym przez wiatr i o ostrych krawędziach. |
grań | wąski, skalisty grzbiet skalny o stromych i urwistych stokach, często z licznymi drugorzędnymi kulminacjami wież i iglic skalnych. Powstanie g. związane jest najczęściej z obustronnym podcinaniem stoków przez lodowce lub wypreparowaniem wkładki bardziej odpornych skał. |