Słownik Geograficzny

opis ukształtowania terenu ze względu na jego wysokości bezwzględne i względ­ne. krzywą hipsograficzną nazywa się funkcyjny wykres, na którego jednej osi jest skala wysokości bezwzględnych, na drugiej — skala pól, jakie zajmuje teren o określonych wysokościach.

wypukłości na spągowej powierzchni warstwy skalnej będące od­lewami zagłębień w powierzchni, na któ­rej osad się osadzał. owe zagłębienia mogły powstać wskutek działania orga­nizmów  lub pośrednio przez ru­chy wody, np. wleczenie po mulistym dnie odłamka skalnego (hieroglify prą­dowe). położenie hieroglifów pozwala rozpoznać normalne ułożenie warstw skalnych lub położenie odwrócone.

duży odłamek skalny (do kilkudziesięciu metrów dłu­gości) przemieszczany w poruszającym się lodzie, a po wytopieniu pozostawio­ny w znacznej odległości od miejsca swe­go pochodzenia, w obszarze o odmiennej budowie geol. Na Niżu Polskim po­wszechne są g.n. zbudowane ze skał kry­stalicznych występujących w Skandyna­wii; największy z nich - Trygław na Po­morzu - ma w widocznej cz. 44 m ob­wodu i 3,8 m wys.

odłam skały litej, o rozmiarach od kilku decymetrów do kilku me­trów. olbrzymie odłamy skalne, przesu­nięte przez lądolód, bywają nazywane krami

złoża odchodów ptactwa morskie­go, także szczątków ptaków, które przez tysiące lat gromadziły się na pustynnych wybrzeżach i przylądkowych wyspach O. Spokojnego w Peru i pn. Chile. Dochodzą do 35 m miąższości i pokrywają wielkie obszary. G. było eksploatowane na nawóz już w starożytności, a w XIX w. przywo­żono je nawet do Europy. Obecnie jest w dużym stopniu wykorzystywane przez rolnictwo Peru i Chile.

skałka o charakterystycz­nym kształcie: wąskiej „nóżki” i szero­kiej, masywnej partii górnej. Powstają gł. w skałach osadowych i są związane z nie­jednakową odpornością poszczególnych warstw na wietrzenie; w obszarach pu­stynnych ich powstanie wiąże się z inten­sywnym niszczeniem podstawy wskutek uderzenia okruchów niesionych przez wiatr. W Polsce pięknie wykształcone g.s. znajdują się w G. Stołowych.

podwodny system górski, wyrastający na 1-3 km z dna oceanu w miejscu styku dwóch płyt litosferycznych. Jego oś jest rozcięta doliną ryftową, z której stale wydostaje się magma, powodując rozszerzanie dna oceanicznego; g.ś. jest więc terenem in­tensywnej aktywności wulkanicznej. G.ś. występują na całym globie, najwy­raźniejsze znajdują się na Atlantyku i O. Indyjskim.

zwietrzelina składająca się z drobniejszych, mniej lub bardziej ostrokrawędzistych odłamków skal­nych, powstała w wyniku rozpadu blo­kowego.

cz. użytków rolnych, pod­dawana stałej uprawie mechanicznej, przeznaczona do obsiewania lub sadze­nia roślin uprawnych.

woda podziemna two­rząca pierwszy trwały poziom wodono­śny pod strefą aeracji.

magmowa głębinowa o kwaśnym składzie chemicznym. G. jest skałą o barwie gł. jasnej, od białoszarej przez różową do czerwonej, ma krysta­liczną strukturę i na ogół bezładną tek­sturę, choć ułożenie niektórych minera­łów może być kierunkowe, związane z płynięciem magmy. Gł. minerałami skałotwórczymi są kwarc i skalenie pota­sowe, w mniejszych ilościach występują plagioklazy oraz łyszczyki. G. powstają w trakcie krystalizacji kwaśnej magmy lub przez metamorfizm starszych skał mag­mowych, osadowych lub metamorficz­nych na dużych głębokościach w skorupie ziemskiej. G. często wykazują regularny cios, co czyni z nich powszechnie używa­ny surowiec budowlany. Skałami pokrew­nymi do g. są granodioryty, mające bardziej obojętny chemicznie charakter. Komplek­sy skalne, w których obok g. występują skały pokrewne nazywane są granitoidowymi. Granitoidy są najbardziej rozpo­wszechnionymi skałami głębinowymi w skorupie ziemskiej, tworzą rozległe batolity, zwłaszcza w obrębie starych tarcz krystalicznych pn. Europy, Afryki, Ame­ryki Pn. i Australii. W Polsce g. na po­wierzchni występują w trzonie krystalicz­nym Tatr Wysokich i w wielu rejonach Sudetów, m.in. w Karkonoszach, tworzą też podłoże krystaliczne w Polsce pn.-wsch. Wylewnym odpowiednikiem g. jest ryolit.

płaszczyzna prosto­padła do linii granicznej wyznaczonej na powierzchni ziemi, oddzielająca teryto­rium jednego państwa od obszaru innych państw lub terenów nie mających niczy­jej suwerenności (np. pełnego morza). G.p. oddziela także strefy podziemną i po­wietrzną. Wyróżnia się granice lądowe i wodne. Podstawą prawną g.p. jest z re­guły umowa międzynarodowa. Ustalenia g.p. dokonuje się przez ich opis i wyzna­czenie ogólnego przekroju linii granicz­nej na mapie o dużej skali. Następnymi czynnościami są delimitacja i demarkacja, czyli szczegółowe określenie, wytyczenie i oznakowanie granicy w terenie. Przebieg linii granicznej na lądzie jest oznaczony znakami granicznymi; granicę morską sta­nowi granica zewn. morza terytorialnego.

odła­mek skalny o kształcie uformowanym przez ścieranie jego powierzchni przez materiał niesiony przez wiatr. Na ogół g.w. mają 2 do 4 gładkich wypolerowanych powierzchni, oddzielonych ostrymi kantami; mogą osiągać 3-4 m dł. Są typowe dla obszarów pozbawionych szaty roślin­nej: pustynnych i przedpoli lądolodów. Liczne g.w. można znaleźć na Niżu Pol­skim, gdzie powstały przez wiatrową ob­róbkę głazów naniesionych przez lądolody; największe, do 3 m dł., znajdują się w starej cegielni w Jeleniej Górze.

odłamek litej skały o kilku ścianach oszlifowanych piaskiem niesionym przez wiatr i o ostrych krawędziach.

wąski, skalisty grzbiet skalny o stromych i urwistych stokach, często z licznymi drugorzędnymi kulminacja­mi wież i iglic skalnych. Powstanie g. związane jest najczęściej z obustron­nym podcinaniem stoków przez lodow­ce lub wypreparowaniem wkładki bar­dziej odpornych skał.