Słownik Geograficzny

układanie się osadzo­nego materiału skalnego w warstwy, ła­wice i warstewki w obrębie ławic. rozró­żnia się: a) warstwowanie równoległe je­śli stropy i spągi warstw i lawie są niemal równoległe; b) warstwowanie krzyżowe, jeśli warstewki są nachylone w różnych kierunkach. ze względu na uporządko­wanie materiału w ławicy rozróżnia się warstwowanie frakcjonalne, jeśli w spą­gu ławicy osadziły się najgrubsze ziarna, a ku stropowi coraz drobniejsze, przy czym następna ławica zaczyna się znów najgrubszym materiałem, oraę warstwo­wanie rytmiczne, jeśli grubość ziarna raz się zwiększa, to znów maleje. zespoły cienkich warstewek o miąższości poniżej 1 cm nazywa się laminami, a takie war­stwowanie — laminacją.

proces geologiczny prowadzący do tego, że lite skały tracą swą spoistość i przechodzą w stan mate­riału mniej lub bardziej luźnego, nazwa­nego zwietrzeliną.

wietrzenie skał i minerałów polegające na ich chemicznych przemianach, a w związku z tym na powstawaniu minera­łów mało spoistych. atakuje ono przede wszystkim glinokrzemiany i krzemiany, zamieniając je na minerały iłowe lub wo­dorotlenki glinu oraz innych metali. po­większa się przy tym ich objętość, co do­datkowo powoduje mechaniczne rozsa­dzanie skały.

wietrzenie chemiczne prowadzące do usunięcia ze skał krzemionki, a powsta­wanie w zwietrzelinie niemal wyłącznie tlenków glinu, żelaza i manganu. zachodzi ono w klimacie wilgotnym, gorącym,' na znacznej głębokości pod pokrywą zwietrzelinową.

chemiczne rozkłada­nie się minerałów prowadzące do po­wstawania uwodnionych krzemianów, tj. minerałów iłowych.

utrata spoistości skały bez zmiany jej mi­neralnego składu, tj. przez rozpadanie się poszczególnych ziaren skały, rozpadanie jej na okruchy lub bloki.

wietrze­nie mechaniczne pod wpływem zamarza­nia i odmarzania wody wypełniającej szczelinki w skale. jest ono tym bardziej intensywne, im częstsze i większe są wa­hania temperatury od dodatniej do uje­mnej i odwrotnie.

wietrzenie me­chaniczne pod wpływem zmian tempera­tury. atakuje ono głównie te skały, któ­rych poszczególne składniki mają różny współczynnik rozszerzalności cieplnej. wbrew dawnym poglądom niezbędnym warunkiem takiego wietrzenia jest obec­ność wody, wnikającej w mikroskopowe zluźnienia między minerałami i najdrobniejsze szczelinki skalne.

woda podziemna na dużych głębokościach, odcięta od in­nych poziomów wód i warunków na powierzchni Ziemi.

miejsce wydobywania się lawy j i gazów wulkanicznych. termin ten sto­suje się również, choć niesłusznie, do form terenu, powstałych wskutek działalności wulkanu. wulkanem czynnym nazywa się taki, który ustawicznie lub sporadycznie przejawia swą działalność, drzemiącym — taki, który w history­cznych czasach działał, ale od dłuższego czasu nie przejawia działalności, wyga­słym — taki, który w czasach history­cznych nie był czynny.

miejsce wydobywaniu się na powierzchnię ziemi nasyconego wodą materiału ilastego lub mulistego, najczęściej gorącego. wulkany błotne mogą być objawem wygasającego wulka­nizmu, kiedy jeszcze z ogniska wulkani­cznego wydobywa się gorąca woda lub para wodna, często jednak są związane ze złożami bitumicznymi. w tym drugim przypadku błoto wulkaniczne nie jest go­rące. powstają one wskutek tego, że wy­dobywający się gaz ziemny rozluźniwszy spoistość iłów i mułów, pozwala wtarg­nąć w nie wodzie gruntowej. ten typ wul­kanów błotnych nazywa się salsa.

ogół procesów związa­nych z wydobywaniem się lawy i innych materiałów z głębi skorupy ziemskiej na jej powierzchnię, pod wpływem procesów endogenicznych, tj. wyzwalanych siłami z wnętrza ziemi.

• pas po obu stronach linii brzegowej do takiej odległości, do jakiej zachodzą procesy brzegowe, tj. bezpo­średnie lub pośrednie działanie fal mor­skich, przyboju, prądów przybrzeżnych.

gwałtowne wydobywanie się lawy lub gazów wulkanicznych z wulkanu.

stopniowe zmniejszanie się miąższości warstwy (ławicy) w jednym kierunku aż do jej zaniku.