Słownik Geograficzny

łac.facies = lico — ogół paleonto­logicznych i petrograficznych cech osadu (skały osadowej), określonych fizyczno- geograficznymi i geologicznymi warun­kami ich powstania. termin bywa uży­wany również w znaczeniu kompleksu skał wyróżniających się szczególnymi ce­chami związanymi z warunkami ich powstania w odróżnieniu od równowiekowego innego kompleksu skał.

ruch wody w przypowierzch­niowej cz. zbiornika wodnego, zasadni­czo zachodzący pod wpływem wiatru i widoczny w postaci przemiennego pod­noszenia się i opadania powierzchni wody (Rys. 12). Wysokość i długość f. zależy od prędkości wiatru, czasu wia­nia, głębokości akwenu. F. ma różny cha­rakter w zależności od głębokości zbior­nika: przy falowaniu oscylacyjnym cząst­ki wody poruszają się po zamkniętych orbitach kołowych, nie zaburzonych obecnością dna; przy falowaniu translacyjnym w zbiorniku płytkim następuje przemieszczanie się mas wody zgodnie z kierunkiem wiania wiatru, a następnie łamanie się fal widoczne w postaci grzy­waczy. F. może też być wywołane pod­morskimi trzęsieniami ziemi.

faliste ułożenie warstw skalnych. składa się ono z części wypukłej zwanej antykliną, czyli siodłem, oraz z części wklęsłej zwanej synkliną, czyli łękiem. miejsca najsilniejszego przegięcia warstw noszą nazwę przegubów (prze­gub łęku i przegub siodła). linie biegną­ce wzdłuż przegubów nazywają się osia­mi (oś siodła, oś łęku). część fałdu mię­dzy oboma przegubami nazywa się skrzydłem (siodła lub łęku). rozróżnia się różne rodzaje fałdów, fałd stojący ma oba skrzydła symetrycznie ustawione. fałd przechylony (pochylo­ny) ma jedno stromo zapadające, drugie łagodnie. fałd obalony ma jedno skrzy­dło z odwróconym ułożeniem warstw.  fałd izoklinalny ma oba skrzydła usta­wione równolegle do siebie. fałd leżący ma oba skrzydła niemal poziomo leżące, przy czym jedno jest w odwróconym uło­żeniu. fałd przewalony ma antyklinalny przegub zwrócony wypukłością w dół (fałszywa synkliną), a przegub synklinalny w górę (fałszywa antyklina). fałd wachlarzowy ma środkowe części skrzy­deł w położeniu odwróconym, upadające w stronę osi antykliny.

typ deformacji w skorupie ziem­skiej, polegający na wygięciu warstw pier­wotnie płasko leżących i równoczesnym skróceniu powierzchni przez nie zajmo­wanej, ale bez przerwania ich ciągłości. Typowy f. składa się z dwóch sąsiednich elementów: wypukłej antykliny i wklęsłej synkliny. F. powstają wsku­tek poziomych nacisków w skorupie ziem­skiej (kompresji). Ze sfałdowanych mas skalnych zbudowane są góry fałdowe

( 1 ) proces powstawania fał­dów; (2) synonim ruchów górotwórczych: określenie przedziałów czasu geol., w któ­rym na znaczną skalę zachodziły defor­macje tektoniczne skorupy ziemskiej. Ruchy górotwórcze obejmują jednak wię­cej zjawisk tektonicznych niż tylko f.

i względnie suchy wiatr lo­kalny schodzący na zawietrzną stronę łańcucha górskiego; powstaje podczas przemieszczania się niżu barycznego, gdy wilgotne powietrze jest zmuszone do wznoszenia się ponad barierę topo­graficzną; ochładza się wtedy zgodnie z gradientem wilgotnoadiabatycznym ok. 0,6°C na 100 m różnicy wysokości, a następnie, schodząc w dół po stronie zawietrznej, ogrzewa się według gra­dientu suchoadiabatycznego, czyli 1 °C/ 100 m; jego cechą charakterystyczną jest raptowne ocieplenie, często o ponad 10°C w ciągu paru godzin, które może prowadzić do szybkiego topnienia śnie­gu i zejścia lawin. Zjawisko efektu fe­nowego zostało po raz pierwszy opisa­ne w Alpach (fohn albo foehn), ale ter­min f. stosuje się również jako ogólną nazwę każdego wiatru o takiej genezie, niezależnie od miejsca występowania i nazewnictwa regionalnego.

jeden z dwóch wzglę­dnie zamkniętych systemów cyrkulacji atmosferycznej w szerokościach umiar­kowanych i częściowo podzwrotniko­wych obydwu półkul; obejmuje podnosze­nie powietrza w niżach w pobliżu 60°N i S, następnie przemieszczanie w gór­nej troposferze w kierunku niższych sze­rokości, osiadanie w strefie wyżów zwrot­nikowych i powrót w dolnej troposferze w strefie wiatrów zach. w kierunku wy­ższych szerokości.

norweski termin na określenie płaskowyży wysokogórskich w G. Skan­dynawskich, położonych powyżej górnej granicy lasu, w najwyższych partiach częściowo pokrytych lodowcami.

dział geo­grafii stosowanej, zajmujący się bada­niem i oceną terenów przeznaczonych na budowę osiedli, domów mieszkal­nych i lokalizację zakładów przemysło­wych. Obejmuje ekspertyzy z zakresu klimatologii, hydrologii i gruntoznaw- stwa (budowa geol., spadki terenu, noś­ność gruntu).

przegięcie warstw skalnych, łączące dwa poziomo niemal leżące skrzydła, jedno w wyższym poziomie (skrzydło wiszące), drugie w niższym (skrzydło zrzucone). towarzyszy mu zwykle miejscowe zmniejszenie miąż­szości warstw na przegubie.

gruba seria skał osadowych okru­chowych, powstająca w głębokim zbior­niku morskim typu geosynkliny na po­czątkowym etapie ruchów górotwór­czych. W trakcie dalszych ruchów skały f. ulegają fałdowaniu i wypiętrzeniu, czasem połączonym z powstawaniem płaszczowin. Cechą f. jest naprzemien­ne występowanie ławic skał grubo- i drobnoziarnistych, często występują­cych w powtarzalnych zespołach. Serie f. są typowe dla zewnętrznych cz. łań­cuchów górskich powstałych w oroge­nezie alpejskiej, w Polsce zbudowane z nich są m.in. Beskidy, a ich grubość

rzeczny. Określenie proce­sów, zjawisk, osadów i form rzeźby te­renu, mających związek z działalnością wód rzek i potoków. Przykładami zja­wisk f. są erozja i akumulacja w kory­tach rzek; przykładami form f. są me­andry i terasy rzeczne.

wodnolodowcowe. Określenie procesów, zjawisk i form rzeźby terenu, mających związek z dzia­łalnością wód płynących wewnątrz lo­dowca lub lądolodu i wypływających z nich na przedpole. Przykładami form f. są m.in. sandry, ozy i kemy.

cecha tekstury skał metamor­ficznych, polegająca na ułożeniu płaskich i wydłużonych minerałów w równole­głych do siebie warstewkach. F. powsta­je przez deformację skały pierwotnej w trakcie metamorfizmu, stąd terminu tego nie używa się w stosunku do skał osadowych wykazujących równoległe ułożenie składników.

obraz fotograficzny terenu, powstały wskutek montażu zdjęć lotni­czych doprowadzonych do jednakowej skali i o skorygowanych odchyleniach od poziomu.