Słownik Geograficzny

proces rozpuszczania i usu­wania mineralnych składników skały przez krążące w niej lub po jej powierzch­ni wody. Proces ten niesłusznie bywa za­liczany do wietrzenia. Może on jednak pośrednio przyczyniać się do wietrzenia niektórych skał przez usunięcie z nich części rozpuszczalnych, np. spoiwa lub niektórych minerałów, przez co następu­je rozsypanie się innych ziaren.

ciało skalne po­wstałe przez intruzję magmy między dwiema ławicami skał osadowych. Wyglądem przypomina ławicę skalną, ale nie nawarstwiało się od góry, lecz powstało między starszymi ławicami skalnymi.

blok skorupy ziemskiej obcięty ze wszystkich stron uskokami, wzniesiony względem sąsiednich blo­ków

powierzchnia lądu znajdująca się wyżej niż niziny. rozległe wyżyny no­szą nazwę wyżu. niektórzy geografowie wyłączają z wyżyn te obszary, które mają urozmaiconą silnie rzeźbę i duże, ponad 300 m wysokości względne w stosunku do najbliższych den dolinnych. w żadnym jednak przypadku nie należy ograniczać wyżyn w zależności od bezwzględnej wysokości. trafiają się wy­żyny o niemal całkiem równinnej po­wierzchni, znajdujące się na wysokości kilku tysięcy metrów n.p.m. znacznie wy­żej niż najwyższe góry w Polsce.

wyspa powstała przez wynurzenie się wulkanicznego wzniesienia z dna morskiego. nie uważa się za wulkaniczne wysp kontynentalnych, na których wznoszą się góry wul­kaniczne. 

część lądowej powierzchni zie­mi, otoczona wodą (morza, jeziora, a na­wet ramionami rzecznymi), o rozmiarach mniejszych niż kontynent, ale większych niż rafa. za największą wyspę uznaje się Grenlandię o powierzchni 2175 tys. km². nie uznaje się za wyspę wynurzającej się ponad wodę skalicy (rafa skalna) ani ła­wicy piaszczystej, zalewanej przez wodę w czasie wysokich stanów.

stopniowe zmniejszanie się miąższości warstwy (ławicy) w jednym kierunku aż do jej zaniku.

gwałtowne wydobywanie się lawy lub gazów wulkanicznych z wulkanu.

• pas po obu stronach linii brzegowej do takiej odległości, do jakiej zachodzą procesy brzegowe, tj. bezpo­średnie lub pośrednie działanie fal mor­skich, przyboju, prądów przybrzeżnych.

ogół procesów związa­nych z wydobywaniem się lawy i innych materiałów z głębi skorupy ziemskiej na jej powierzchnię, pod wpływem procesów endogenicznych, tj. wyzwalanych siłami z wnętrza ziemi.

miejsce wydobywaniu się na powierzchnię ziemi nasyconego wodą materiału ilastego lub mulistego, najczęściej gorącego. wulkany błotne mogą być objawem wygasającego wulka­nizmu, kiedy jeszcze z ogniska wulkani­cznego wydobywa się gorąca woda lub para wodna, często jednak są związane ze złożami bitumicznymi. w tym drugim przypadku błoto wulkaniczne nie jest go­rące. powstają one wskutek tego, że wy­dobywający się gaz ziemny rozluźniwszy spoistość iłów i mułów, pozwala wtarg­nąć w nie wodzie gruntowej. ten typ wul­kanów błotnych nazywa się salsa.

miejsce wydobywania się lawy j i gazów wulkanicznych. termin ten sto­suje się również, choć niesłusznie, do form terenu, powstałych wskutek działalności wulkanu. wulkanem czynnym nazywa się taki, który ustawicznie lub sporadycznie przejawia swą działalność, drzemiącym — taki, który w history­cznych czasach działał, ale od dłuższego czasu nie przejawia działalności, wyga­słym — taki, który w czasach history­cznych nie był czynny.

woda podziemna na dużych głębokościach, odcięta od in­nych poziomów wód i warunków na powierzchni Ziemi.

wietrzenie me­chaniczne pod wpływem zmian tempera­tury. atakuje ono głównie te skały, któ­rych poszczególne składniki mają różny współczynnik rozszerzalności cieplnej. wbrew dawnym poglądom niezbędnym warunkiem takiego wietrzenia jest obec­ność wody, wnikającej w mikroskopowe zluźnienia między minerałami i najdrobniejsze szczelinki skalne.

wietrze­nie mechaniczne pod wpływem zamarza­nia i odmarzania wody wypełniającej szczelinki w skale. jest ono tym bardziej intensywne, im częstsze i większe są wa­hania temperatury od dodatniej do uje­mnej i odwrotnie.