Odkrycia Geograficzne

Dzieje podróży i odkryć geograficznych są częścią historii geografii. Odkrycia geograficzne stanowią także ważne rozdziały historii powszechnej. Odkrycie jakiegoś kraju decydowało o dalszych jego losach, było nieraz momentem zwrotnym w jego dziejach, nader silnie wpływało też na rozwój państw, które wiązały się z nim gospodarczo. Coraz dokładniejsza znajomość krain i kontynentów oraz mórz i oceanów, czyli rozszerzanie się horyzontu geograficznego poszczególnych narodów, musiało znaleźć odbicie w rozwoju ich kultury.  

 Od początków swojego istnienia ludzkość pragnęła poznać to, co było nieznane i tajemnicze. Zaspokajanie ciekawości łączyło się z chęcią podboju i eksploatacji odkrywanych obszarów. Różne pobudki skłaniały ludzi do podejmowania dalekich podróży. Początkowo były to bodźce czysto materialne: konieczność zaspokojenia najprostszych potrzeb życiowych, wymiana wszelkiego rodzaju dóbr, czyli handel, oraz dążność do ekspansji, pociągająca za sobą wojny i podboje.

Dopiero później oprócz motywów ekonomicznych zauważyć się dają przyczyny, religijne lub naukowe. Horyzont geograficzny uległ znacznemu rozszerzeniu wskutek powstania i rozprzestrzenienia się wielkich religii: buddyzmu, chrześcijaństwa i islamu. Dzięki ich niestrudzonym krzewicielom (przede wszystkim misjonarzom chrześcijańskim) poznane zostały wielkie obszary Ziemi. Motywy naukowe, częstokroć również bezinteresowne, pojawiły się najpóźniej. W starożytności i w wiekach średnich zdarzały się tylko wyjątkowo, częściej dopiero w czasach nowożytnych i nowoczesnych.

 Pierwotnie ludzie rozszerzali swój zasięg przestrzenny instynktownie. Przenosili się w poszukiwaniu żywności. Z chwilą kiedy zaczęli prowadzić osiadły tryb życia, powstały wielkie cywilizacje, np. Chin, Mezopotamii czy Egiptu. Zapędy imperialne i korzyści z handlu były podstawowymi bodźcami odkryć. Znikanie „białych plam" na mapach wynikało także z chęci zaspokojenia wiedzy o świecie. Ważnym motywem wypraw odkrywczych była także żądza przygód i sławy, ambicje władców i podróżników. Wiele wypraw odbywało się na zlecenie tajnych służb lub wojska.

Fenicjanie i Kartagińczycy

 Historia odkryć nierozerwalnie związana jest z Europą i jej mieszkańcami - Grekami, Rzymianami czy Wikingami. Arabowie w Azji i Afryce przyczynili się także do poszerzenia wiedzy o Ziemi i jej mieszkańcach. Wraz z rozwojem cywilizacji podróże handlowe podejmowały przede wszystkim ludy żeglarskie. Szczególnie odznaczyli się na tym polu Fenicjanie i Kartagińczycy. Fenicjanie w swych morskich wyprawach handlowych przekraczali obszar Morza Śródziemnego, docierali w poszukiwaniu cyny do Wysp Brytyjskich, a złoto przywozili z tajemniczego Ofiru nad Morzem Czerwonym. W około 600 r. p.n.e. w służbie dla faraonów egipskich opłynęli Afrykę w kierunku ze wschodu na zachód.

Żeglarze kartagińscy próbowali opłynąć Afrykę od strony przeciwnej, docierając na zachodnich wybrzeżach tego kontynentu aż do dzisiejszego Kamerunu. Równocześnie Kartagińczycy opłynęli brzegi Europy Zachodniej do Bretanii. Wiadomości o podróżach Fenicjan i Kartagińczyków są na ogół bardzo skąpe, gdyż z obawy o konkurencję kupiecką starali się oni utrzymać swe odkrycia geograficzne w tajemnicy. Zniechęcali nawet podobno inne ludy do żeglugi po dalekich morzach rozmyślnie rozpowszechnianymi przesadnymi opowiadaniami o niebezpieczeństwach, jakie czyhają tam na podróżników.

Wyprawy Greków i Rzymian

 Grecy natomiast nie ukrywali swych wiadomości, a nawet rozpowszechniali je w dziełach swych uczonych. Ich zakres zainteresowań geograficznych ograniczał się początkowo do krajów leżących nad Morzem Śródziemnym oraz na pobrzeżach Morza Czarnego, gdzie powstały liczne kolonie greckie. Szersze horyzonty geograficzne otwierała przed Grekami w epoce hellenistycznej wyprawa Aleksandra Wielkiego na Wschód (IV w. p.n.e.). Ówczesne dotarcie Aleksandra do Indii było tym dla czasów starożytnych, czym odkrycie Ameryki dla nowożytnych. Aleksandrowi Wielkiemu towarzyszyli uczeni, którzy zebrali podczas wyprawy liczne materiały, wykorzystane później przez grecką naukę geograficzną.

Dalszy rozwój horyzontu geograficznego Europejczyków związany był ze wzrostem potęgi Rzymu. Dalekie wyprawy kohort rzymskich znacznie rozszerzyły znane obszary Ziemi. Imperium rzymskie objęło olbrzymie terytorium Starego Świata. Rzymianie najchętniej zbierali wiadomości etnologiczne i geograficzne o bliższych i dalszych krajach do celów praktycznych, administracyjnych i militarnych.

 Wikingowie

 W świecie zachodnim na specjalne podkreślenie zasługuje działalność odkrywcza Normanów w IX—XI w. W swych podróżach polarnych dotarli oni do Morza Białego, skolonizowali Islandię i założyli kolonię w Grenlandii. Odwiedzili oni nawet wybrzeże północnoamerykańskie.

Ibn Battuta i Marco Polo

 We wczesnym średniowieczu odkrycia u ludów europejskich osłabły, a ich horyzont geograficzny uległ skurczeniu. Jednakże wskutek szybkiego rozprzestrzeniania się chrześcijaństwa zakres wiedzy o świecie zaczął się ponownie,rozszerzać, niebawem ogarnął całą niemal Europę, później (dzięki wojnom krzyżowym) także sąsiadujące z nią obszary. Wielkie znaczenie miało wzmożenie kontaktów Europy z Arabami, którzy dzięki swym podbojom iszerzeniu islamu zdobyli bardzo obszerne wiadomości o dalekich krajach.

Głównym arabskim podróżnikiem średniowiecza był Ibn Battuta. Tylko nieco od niego wcześniejszy podróżnik włoski Marco Polo może z nim rywalizować co do rozległości swych wędrówek, długości ich trwania oraz bogactwa obserwacji. Poza rodzimą Afryką Północną, Ibn Battuta zwiedził wschodnie i zachodnie wybrzeża tego kontynentu, Azję Zachodnią, Indie, Chiny, Indonezję, Persję i inne kraje od Hiszpanii aż po Timbuktu w Afryce, od Konstantynopola aż po wybrzeże chińskie.

 Wędrówki wenecjanina Marco Polo odbywały się w XIII wieku. Przeszło dwadzieścia lat spędził on w służbie wielkiego chana i władcy Chin. Ogółem przebywał na Wschodzie od 1271 do 1295 r., czyli dwadzieścia cztery lata. Prócz wiadomości o Chinach i Mongolii przywiózł wiele ciekawych nowin o krajach osobiście mu nie znanych, np. o Cipangu, czyli Japonii. Do Kambalu (dzisiejszego Pekinu) udał się lądem przez Pamir, Kaszgarię i pustynię Gobi. Marco Polo do ojczyzny powracał przeważnie morzem, zwiedzając po drodze Indonezję, Indie i Cejlon. Relacja Marco Polo, często w średniowieczu odpisywana i czytywana, stała się na długie lata najlepszym źródłem informacji Zachodu o Azji Środkowej i Wschodniej; wpływ jej był olbrzymi.

Wielkie odkrycia geograficzne

W wieku XV rozpoczyna się w dziejach nowa era, zwana epoką wielkich odkryć geograficznych. W tym okresie największe znaczenie miały trzy fakty:

• odkrycie drogi do Indii,
• odkrycie Ameryki
• pierwsza podróż dookoła Ziemi.

Europa była odcięta od Azji Południowej i Wschodniej przez ludy mahometańskie i skazana na ich bardzo kosztowne pośrednictwo. Z tego powodu zrodziły się pomysły szukania nowych dróg morskich do Azji Południowej. Szlaki te umożliwiłyby bezpośrednie kontakty z mieszkańcami Indii, Chin i innych krajów wschodnich. Jedną z tych dróg była droga wschodnia dookoła Afryki, natomiast drugą, droga zachodnia, przez niezbadany jeszcze wówczas Atlantyk. O zdobycie drogi wschodniej kuszono się od dawna. W XV wieku Portugalczycy pozyskali gorliwego protektora tego zamierzenia w osobie Henryka, zwanego z tego względu „Żeglarzem" (choć on sam nigdy w wyprawach morskich nie brał udziału). Stopniowo, etapami, coraz dalej ku południowi Portugalczycy przesuwali się wzdłuż zachodnich wybrzeży afrykańskich.
Wyprawy m.in. Bartolomeo, Diaz'a (w 1488 r. opłynął Przylądek Dobrej Nadziei), a później Vasco da Gamy, który w 1498 roku dotarł do Indii uczyniły z Portugalii mocarstwo na morzu. Marcin Behaim pod koniec XV wieku wykonał pierwszy globus ziemski, jeszcze bez Ameryki, ale pobudził wyobraźnię o zachodniej drodze do Indii.

 W 1492 roku hiszpańscy władcy powierzyli Krzysztofowi Kolumbowi, pochodzącemu z Genui misję dotarcia do Indii. Niestety nie dopłynął do tego lądu ale odkrył nowy kontynent. Następne dziesięciolecie obfitowało w kolejne wyprawy odkrywcze. Wysiłek państw europejskich skupił się na rywalizacji na morzach i nowych lądach. Portugalia i Hiszpania podzieliły się wpływami nad światem na mocy układu z Tordesillas podpisanego w 1494 roku. Obszary na zachód od 45° długości zachodniej przypadły Hiszpanii, a na wschód Portugalii.

W pierwszej połowie XVI wieku konkwistadorzy hiszpańscy podbili Amerykę Południową i Środkową, czerpiąc dla siebie i władców, których reprezentowali, olbrzymie zyski. Ekspansja Europejczyków przyniosła m.in. eksterminację całych społeczności, niewolnictwo, handel ludźmi, niszczenie dorobku autochtonów, dewastację środowiska naturalnego, zagarnięcie ziemi i jej bogactw. Hiszpanom i Portugalczykom w XVI I i XVIII wieku wyrośli silni konkurenci - Holendrzy, Anglicy i Francuzi, którzy z czasem opanowali rozległe obszary lądowe Afryki, Ameryki Północnej, Azji i Australii.
Dzięki wyprawie morskiej Ferdynanda Magellana Portugalczyka w służbie hiszpańskiej, rozpoczynają się odkrycia na Oceanie Spokojnym. Ekspedycja ta, po śmierci wodza doprowadzona szczęśliwie do ojczyzny przez Sebastiana El Cano, odbyła po raz pierwszy w dziejach podróż dookoła Ziemi (1519—20). Kulistość naszej planety, do tego czasu tylko teoretycznie uzasadniona, znalazła w tym fakcie decydujące i ostateczne potwierdzenie. W czasie żeglugi w kierunku zachodnim odkryto kraje położone na południowym krańcu kontynentu południowoamerykańskiego (Ziemię Ognistą), cieśninę nazwaną imieniem odkrywcy- Cieśniną Magellana, niektóre wyspy Polinezji i Mikronezji, a także Filipiny.

Krzysztof Kolumb

  Po powrocie uczestnicy wyprawy ze zdziwieniem przekonali się, że płynąc z zachodu na wschód stracili według kalendarza jeden dzień. Szczególnie ekspansywnym krajem była Anglia, która organizowała zakrojone na szeroką skalę wyprawy na terenie Ameryki Północnej, Afryki i Azji. Anglicy opanowali znaczną część handlu międzynarodowego wyrobami rzemieślniczymi, czerpiąc ogromne zyski. To z kolei przyczyniło się do budowy potęgi militarnej i gospodarczej kraju. W koloniach na plantacjach uprawiano bawełnę, trzcinę cukrową i cytrusy. Ameryka stała się ważnym źródłem produktów żywnościowych i surowców dla całej zachodniej Europy. Rosnące potrzeby oraz brak rąk do pracy doprowadził do sprowadzenia z Afryki niewolników. Silne tendencje niepodległościowe, związane z licznymi ograniczeniami w rozwoju rzemiosła i wolnością handlu w koloniach, doprowadziły do wybuchu wojny w Ameryce Północnej. Jej efektem było utworzenie w 1776 roku Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej. Po 200 latach intensywnego rozwoju, kraj ten stał się najpotężniejszym mocarstwem gospodarczym i militarnym świata.

Silne tendencje kolonialne przejawiała także Francja, która opanowała Zachodnią Afrykę oraz Indochiny. We władaniu Francuzów pozostawały także znaczne obszary Ameryki Północnej (Quebec) oraz Ameryki Środkowej - Haiti. Holendrzy kolonizowali Wyspy Malajskie, Cejlon oraz Antyle w Ameryce Środkowej i Gujanę w Południowej. Pod koniec XVIII wieku Portugalia dysponowała nadal rozległym obszarem Brazylii, licznymi miastami w Indiach, Gwineą w Afryce oraz Filipinami.

Pod koniec XVIII wieku James Cook w trakcie badań obszaru Oceanu Spokojnego odkrył wybrzeża Australii, Nowej Kaledonii i Hawajów. W 1858 roku John Speke odkrył Jezioro Wiktorii i źródła Nilu, a w 1888 roku Samuel Teleki odkrył jezioro Rudolfa w Afryce. Świat stał się znany. Jedynie nieliczne obszary Arktyki czy pustynne oraz trudne do przebycia lasy równikowe stanowiły dla ludzi obszary niezbadane. Wynalezienie maszyny parowej przez Jamesa Watta przyczyniło się do intensywnego rozwoju gospodarczego i pojawienia się przemysłu. Brytyjczycy prowadzili politykę zmierzającą do umacniania rodzimej gospodarki. Zakazywano np. eksportu maszyn do innych krajów lub niszczono włókiennictwo w koloniach. Brytyjska gospodarka potrzebowała coraz więcej surowców oraz rynków zbytu.

 Pozostałe kraje Europy w tym Niemcy, oraz Japonia i USA również miały ambicje kolonialne. Pod koniec XIX i na początku XX wieku największą potęgą gospodarczą stały się Stany Zjednoczone. Penetracja podbijanych przez Europejczyków i Amerykanów ziem w celu pozyskania jak największej ilości surowców prowadziła do dwubiegunowego rozwoju świata podzielonego na silnie rozwinięty obszar północnoatlantycki oraz słabo rozwinięte południe. Ten model gospodarki światowej przetrwał do początku XXI wieku.

Już pod koniec XVI wieku rozpoczęły się wyprawy badawcze na obszary polarne. Wilhelm Barents dotarł do Morza Karskiego i odkrył Spitsbergen. Kozacy rosyjscy penetrowali Syberię. W połowie XVII wieku Siemion Dieżniew odkrył i przepłynął Cieśninę Beringa. Tacy badacze i odkrywcy jak: Fridtjóef Nansen, Robert Peary, Roald Amundsen czy Henryk Arctowski i Antoni Dobrowolski przyczynili się do poznania, niedostępnych przeciętnemu człowiekowi, skutych lodem, obszarów polarnych. Biegun północny zdobyty został w 1909 roku przez R. Pearyego. W początku XX wieku miały miejsce dwie wyprawy, które postawiły sobie za cel zdobycia bieguna południowego: Brytyjska- prowadzona przez F. Scotta, oraz norweska  której przewodniczył R. Amundsen.

W 1911 roku R. Amundsen tuż przed F. Scottem dotarł na biegun południowy. W 1953 roku Edmund Hillary jako pierwszy zdobył najwyższy szczyt świata. Pod koniec XX wieku wielkiego wyczynu dokonał polski podróżnik Marek Kamiński, który w ciągu jednego roku osiągnął biegun północny i południowy.

 Odkrycia Geograficzne

Czas odkrycia	Odkrywca	Odkrycia geograficzne
ok. 3000 r. p.n.e.	Żeglarze egipscy	Nawiązanie kontaktów z krajem Punt (Somalia, Sudan)
334-323 r. p.n.e.	Aleksander Wielki	Dotarcie wraz z wojskiem drogą lądową do Indii
Ok. 800 r.	Szkocko-irlandzcy mnisi	Dotarcie do Islandii
982 r.	Eryk Rudy i Wikingowie	Początek kolonizacji Grenlandii
Ok. 1000 r.	Leif Eriksson	Dotarcie do wschodnich wybrzeży Ameryki Północnej
1488 r.	Bartolomeo Diaz	Opłynięcie Przylądka Dobrej Nadziei. Przetarcie drogi do Indii
1492-1504 r.	Krzysztof Kolumb	Dotarcie 12 X do wysp w Ameryce Środkowej -drugie odkrycie Ameryki. W drugiej i trzeciej wyprawie odkrycie Dominiki, Jamajki, Gwadelupy i Ameryki Południowej.
1497 r.	John Cabot (Giovanni Caboto)	Dotarcie do Nowej Funlandii i Labradoru
1498 r.	Vasco da Gama	Dotarcie drogą morską wokół Przylądka Dobrej Nadziei do Kalikatu w zachodniej części Półwyspu Indyjskiego
1499-1504 r.	Amerigo Vespucci	Badania północnych i wschodnich wybrzeży Ameryki Południowej
1519-1522 r.	FerdynandMagellan, Juan Sebastian del Cano	Pierwsze opłynięcie świata. Magellan ginie na filipińskiej wyspie Mactan
1594-1597 r.	Willem Barents	Odkrycie Nowej Ziemi, Wyspy Niedźwiedziej i Spitsbergenu
1642-1643 r.	Abel Tasman	Odkrycie Tasmanii, opłynięcie Australii
1728 r.	Vitus Bering	Badania pn.-wsch. Azji, Kamczatki i Aleutów
1768-1779 r.	James Cook	Badania Nowej Zelandii, południowo-wschodniego wybrzeża Australii, Hawajów, Alaski
1792-1793 r.	Sir Alexander Mackenzie	Przetarcie szlaku od wschodniego do zachodniego wybrzeża Ameryki Północnej
1792-1795 r.	George Vancouver	Badania zachodniego wybrzeża Ameryki Północnej od Alaski po Kalifornię
1799-1804 r.	Aleksander von Humboldt	Badania naukowe Ameryki Południowej
1820 r.	Fabian Bellingshausen	Dotarcie do wybrzeży Antarktydy