26 Cze2014

Historia Geografii

26 czerwiec 2014. Napisane przez Super User.

Pierwsze myśli geograficzne formułowały już ludy pierwotne żyjące zarówno w okresach prehistorycznych, jak i w czasach późniejszych. Wiadomości geograficzne czerpano ze znajomości najbliższej okolicy. Zasięg tej wiedzy był znacznie większy u ludów nomadycznych, żeglarskich, pasterskich niż u ludów osiadłych, czy zbierackich. Wiedza geograficzna polegała na orientacji w terenie w stosunku do głównych grzbietów górskich lub rzek (odległości, kierunki), orientacji w stosunku do stron świata, znajomości czasu (pojęcie doby, tygodnia, miesiąca i roku. Dowodem tego, że ludy pierwotne posiadały pewien zasób wiadomości geograficznych, jest m.in. umiejętność kreślenia rysunków ilustrujących stosunki przestrzenne jakiegoś niewielkiego obszaru.

Geografią interesowały się cywilizacje Chin, Indii i basenu Morza Śródziemnego. Wiadomości geograficzne potrzebne były do prowadzenia handlu, czasem na olbrzymich przestrzeniach (np. Kreteńczycy, Fenicjanie), czy też do rządzenia wielkimi obszarami zamieszkanymi przez ludy podbite, do prowadzenia wojen oraz dla celów gospodarczych (np. obserwacje sezonowych wylewów wielkich rzek itp.). Znane były ogólne pojęcia dotyczące kierunków, odległości i czasu. Wspólnie z astronomią prowadzono obserwacje zjawisk przyrodniczych w ciągu roku, a w oparciu o zasady geometrii rysowano plany osiedli, grodów, świątyń, dróg itp.

Znana część Ziemi była wielokrotnie opisywana, lecz opisów tych zachowało się mało, ponieważ nie były one rozpowszechniane, lecz tylko w pojedynczych kopiach przechowywane w archiwach państwowych lub klasztornych. Niemniej jednak dochowało się szereg fragmentów opisów na egipskich papirusach lub babilońskich tabliczkach glinianych. Zachowała się też pewna ilość planów i map. Pojęcia ogólne o Ziemi i wszechświecie były dosyć niejasne i mgliste. Wyobrażano sobie Ziemię jako krążek oblany wokoło oceanem. Lądy poprzecinane były rzekami, a część powierzchni terenu zajmowały góry. Słońce, Księżyc i gwiazdy krążyły wokół Ziemi, która była przykryta „kloszem nieba".

Untitled Document

Schemat ten był modyfikowany przez kapłanów różnych ludów, starających się wprowadzić do niego motywy antropogeniczne (np. faraona u Egipcjan). Te pojęcia znajdowały odbicie w odpowiednio prymitywnych mapach Ziemi. Najwięcej ich zachowało się na tabliczkach babilońskich. Cechą charakterystyczną tych rysunkowych map było umieszczenie w ich środku stolicy danego państwa jako centrum Ziemi (np. Babilon, Delfy, Rzym, potem Jerozolima, Mekka itp.). Mimo, że ludy gromadziły znaczne ilości wiadomości geograficznych, nie dochował się żaden dokument świadczący o próbach stworzenia pewnych systemów obejmujących całokształt wiedzy o Ziemi.

Mapa babilońska z okoł 700-500 r. p.n.e.
Babilonia przedstawiona jest w części centralnej

historia geografii

Od 2000 lat p.n.e. znane są opisy geograficzne dotyczące cywilizacji chińskiej. Wyliczały one miasta, ludy, rzeki oraz podawały szereg danych historycznych. Najwięcej uwagi poświęcało się gospodarce wodnej, klimatowi, melioracjom i rolnictwu. Sporządzało się plany regulacyjne, plany folwarków, miast (znane są one z wykopalisk archeologicznych). Jednakże w Chinach przeważały nauki humanistyczne, dlatego przez długie wieki nauki o Ziemi nie tworzyły samodzielnej grupy. Podawały one jako w środku cesarstwo chińskie oblane wodą i otoczone dwoma pierścieniami ludów barbarzyńskich. Można też zrekonstruować mapę „Państwa Środka", które było podzielone na kilka prowincji.

Próby systematyzacji gromadzonych wiadomości geograficznych, i ustalania pewnych uogólnień spotykamy dopiero w cywilizacji greckiej. W Grecji rozwój nauk teoretycznych osiągnął wysoki stopień, który nie został przekroczony przez następne 1500 lat. Grecy przejęli ogólne wiadomości o Ziemi od innych ludów. Teorie te nie zawsze były prawdziwe.Często zabarwione były one legendami. Pochodzące z V w. p.n.e. dzieło Dzieje Herodota przedstawia dokładniejszy obraz znanej Grekom ekumeny. Przyczyniają się do tego także wyprawy wojenne do Azji Mniejszej, Mezopotamii, Persji, a nawet Indii.

Greków interesowały zagadnienia wymiarów Ziemi. Pierwsze pomiary obwodu naszej planety wykonał Eratostenes mierząc część południka pomiędzy Aleksandrią a Syene (Asuanem). Otrzymał on wymiar południka stosunkowo bliski rzeczywistemu. Pomiary podobne powtarzano kilka razy, ale żaden z nich nie dał lepszych rezultatów od tych, jakie uzyskał Eratostenes. Wiele innych obserwacji i pomiarów dotyczących cech przyrodniczych zostało wykonanych przez różnych uczonych greckich i rzymskich (np. obserwacje wybuchów wulkanów, przypływów morza, prądów, rzek itp.).Na szczególną uwagę zasługuje 17 ksiąg Strabona, który przywiązywał duże znaczenie do opisów geograficznych. Strabon w swoich księgach starał się podać także takie informacje, które szczególnie mogłyby być pożyteczne dla zarządzających rozległym imperium rzymskim. Ponieważ wiele uwagi przywiązywał do spraw politycznych, niektórzy historycy geografii uważają Strabona za twórcę geografii politycznej

Zasięg wiadomości o Ziemi rozszerzali Rzymianie podbijając wiele nowych ziem w północno-zachodniej Europie, w Afryce Północnej, na Bliskim Wschodzie i w Azji Środkowej. Utrzymywali oni kontakt z Indiami i Chinami. Na skutek tego ogromne imperium rzymskie było stosunkowo dobrze znane i opisane, a nawet częściowo pomierzone, dzięki czemu można było uściślać i rozszerzać opisy geograficzne nawet na kraje leżące z dala od Rzymu. Rzymianie w zakresie nauk o Ziemi żądali raczej od uczonych pomocy przy rozwiązywaniu konkretnych problemów praktycznych. Z tych też względów w Rzymie rozwijała się głównie opisowa geografia regionalna dostarczająca danych do praktycznego rozwiązywania problemów społeczno-gospodarczych i polityczno-wojskowych.

Geografia w średniowieczu

Po okresie wspaniałego rozwoju nauk o Ziemi w krajach antycznych wraz z upadkiem państwa rzymskiego upada nauka, a z nią także nauki o Ziemi. Do decydującego głosu, zwłaszcza w okresie wczesnego średniowiecza, tzn. do VIII w. n.e., dochodzą poglądy zawarte w Biblii oraz teologia. Krzewiła ona własne poglądy filozoficzne. Do Biblii musiały również stosować się nauki geograficzne, nazywane w tym okresie kosmografią lub geometrią. Uczeni stanu duchownego, w bardzo skromnym stopniu starali się wyjaśniać genezę zjawisk przyrodniczych uważając, że jest to na ogół niepotrzebne, ponieważ świat został stworzony przez Boga.

Ziemię wyobrażono sobie znów jako krążek pływający po oceanie. Zjawiska geograficzne wyjaśniano w różny sposób Nad Ziemią krążyły Słońce, Księżyc i gwiazdy. Tłumaczono na przykład że woda w morzu jest słona, bo to ją chroni od zepsucia, lub że Ziemia nie może być kulą, gdyż na antypodach ludzie musieliby poruszać się głową w dół. Średniowieczne mapy zostały uproszczone do maksimum. Często przedstawiały tylko pasy równoleżnikowe lub trzy kontynenty rozdzielone rzekami. W środku map średniowiecznych umieszczona była Jerozolima, na górze mapy (wschód), który symbolizował raj.

W czasie zaniku nauki w Europie przodującą rolę w jej rozwoju przejęli Arabowie. Do rozwoju wiedzy o świecie szczególnie przyczynił się arabski podróżnik Al Idrisi. Ludy arabskie rozwijały swoje kontakty handlowe. Znani są liczni podróżnicy arabscy, którzy w wiekach VIII—XIV przemierzali znaczne przestrzenie. Gromadzone wiadomości geograficzne trzeba było skontrolować i uporządkować. Uczeni arabscy po zdobyciu Aleksandrii wykorzystali istniejące dzieła antyczne tłumacząc je na język arabski. Nie brakło wśród tłumaczeń dzieł geograficznych, dzieł Arystotelesa, Erastotenesa i Ptolemeusza. Wykonano szereg map z początku dość prymitywnych, potem dokładniejszych i w większości przypadków opartych na mapach Ptolemeusza.
Do XIII w. mapy w Europie były przeważnie wykonywane jako rysunki bez podziałki i siatki geograficznej. Dopiero rozpowszechnienie kompasu w XII w. w Europie przyniosło przewrót w rysowaniu map, a zwłaszcza przeznaczonych dla celów żeglarskich. Nie jest całkowicie jasne powstanie map żeglarskich, zwanych także portolanami. ponieważ

Globus arabski

historia geografii

prowadziły one statki od portu do portu. Mapy te były wykonywane na pergaminach dla ludzi bogatych lub na skórach wołowych dla kapitanów statków. Nie były one wykonywane dokładnie ani nie posiadały też w pierwszym okresie współrzędnych geograficznych. Portolany były dostosowane do formatu i wielkości pergaminu. Zamiast współrzędnych geograficznych posiadały one różę kierunków. Na mapach tych interesujące jest dokładne przedstawienie wybrzeży, oraz liczne nazwy. Okres późniejszego średniowiecza cechuje rozwój geografii regionalnej, wzrasta liczba opisów geograficznych, które stają się coraz dokładniejsze, obejmują one poza obszarem Morza Śródziemnego także inne tereny.

Okres przejściowy późnego średniowiecza przygotowuje nadejście epoki odrodzenia, która stanowi już wyraźny etap dalszego rozwoju nauk geograficznych, w którym nie tylko zostaje przywrócona cała znana uczonym w starożytności wiedza o Ziemi. Następuje też jej rozwój, obejmujący coraz większy zakres merytoryczny oraz coraz szerszy zasięg terytorialny. Z końcem XV w., wraz z rosnącą potęgą państw i wzrostem stopy życiowej bogatego kupiec-twa, wzrasta zainteresowanie handlem i rzemiosłem.

Geografia w czasach nowożytnych

Ponieważ trudności lądowych wypraw handlowych na Daleki Wschód były nie do pokonania, państwa zachodnioeuropejskie za wszelką pragnęły dostać się morzem do Indii i Chin. Idee te realizował z powodzeniem Krzysztof Kolumb w 1492 r. Za nim wyruszyli inni. Oprócz 4 wypraw Kolumba (1492, 1493, 1498, 1502) notuje się 4 wyprawy Amerigo Vespucciego (1497, 1499, 1501, 1503). Obok wypraw hiszpańskich i portugalskich, w XVI w. także Anglicy, Francuzi, Holendrzy i Rosjanie wyruszają na podbój nieznanych ziem świata.

Nagromadzenie wiadomości geograficznych z całej kuli ziemskiej, oraz rozwój nauki, wykorzystujący dorobek uczonych starożytnych a także odkrycia M. Kopernika, G. Galileusza, J. Keplera i innych. powodują wyjątkowo szybki rozwój nauk o Ziemi. Do rozpowszechnienia nauki przyczynia się też wynalezienie druku. Inicjatywę w dziedzinie kartografii przejmują uczeni flandryjscy. We Flandrii powstają szkoły kartograficzne, a właściwie długoletnie firmy wydawnicze. Na plan pierwszy wybija się rodzina Mercatorów, która przez przeszło 100 lat wydawała doskonałe jak na owe czasy mapy, atlasy i globusy. Drugą szkołę kartograficzną we Flandrii reprezentował Abraham Ortelius (1527-98), który w latach 1570-1612 wydrukował około 40 wydań atlasu świata zawierającego od 70 aż do ponad 200 map.

W epoce odrodzenia powstały nowe koncepcje kartograficzne przedstawiania Ziemi, kontynentów, państw, potężne atlasy kontynentów i oceanów oraz interesujące globusy. Kartografia przestała być sztuką rysowania map, a stała się nauką wykreślania map na siatce kartograficznej obliczonej w sposób matematyczny. W tym czasie znacznie rozbudowuje się także ogólna geografia fizyczna obejmująca zagadnienia lądów i oceanów. Bada się przypływy i opływy, prądy morskie, wysokości gór, zagadnienia wulkanów i trzęsień ziemi, magnetyzm, zmienności klimatu itp. Próbuje się znajdować związki pomiędzy poszczególnymi zjawiskami, oraz ich wzajemne powiązania. Dzięki temu geografia staje się dyscypliną w pełni naukową. Rozwija się coraz częstsze problemowe ujmowanie zagadnień i to także stwarza właściwe podstawy dalszego rozwoju geografii jako nauki.

Można dostrzec, że podejmowane są wysiłki, aby w jednej książce dać pogląd przyrodniczo-geograficzny na całą Ziemię. Przeważnie są to opracowania z zakresu geografii fizycznej ogólnej. Najbardziej całościowe systemy wiedzy geograficznej stworzyli Alexander von Humboldt (1769—1859) i Karl Ritter (1779—1859). Humboldt był niezwykle utalentowanym uczonym, wykształconym w Niemczech i we Francji. Równocześnie był on wielkim podróżnikiem i wnikliwym obserwatorem zjawisk geograficznych. Jego podstawowe dzieło uogólniające pt. Kosmos dało syntetyczny pogląd na charakter i przyrodę kuli ziemskiej oraz jej rolę we Wszechświecie.

Odmiennie do zagadnień geograficznych podchodził Karl Ritter. Miał on wykształcenie historyczne a geografię traktował jako naukę opisową, o charakterze regionalnym. Jego główne prace dotyczyły geograficznych stosunków panujących na kontynentach, początkowo w Europie (1804, 1805), potem w Afryce (1817) i Azji (1818). U Rittera na pierwszy plan wysuwały się związki pomiędzy człowiekiem a przyrodą, oraz stosunek społeczeństwa do środowiska geograficznego. Z tego punktu widzenia opracowywał on monografie poszczególnych kontynentów i krajów, prowadząc równocześnie studia porównawcze.

Historycy geografii zazwyczaj przyjmują, że systemy geograficzne A. Humboldta i K. Rittera stanowią przełomowy punkt w dziejach geografii, która dzięki ich wysiłkom uzyskała naukowe podstawy. A. Humboldt traktował geografię jako naukę raczej przyrodniczą i systematyczną, natomiast K. Ritter na pierwsze miejsce wysuwał geografię regionalną; skłaniał się do traktowania jej raczej jako nauki humanistycznej. Spowodowało to zasadniczą dychotomię w geografii, która już nigdy potem nie została zatarta.

W drugiej połowie XIX w. wzrosło zainteresowanie poglądami przyrodniczymi, głównie pod wpływem rozwijającego się darwinizmu. Nauki przyrodnicze opierały się na prawach naturalnej zmienności, na ewolucjonizmie oraz interpretacji łańcucha związków przyczynowych. Do dnie obecnego zaznaczają się różnice w kierunkach geografii określanej definicją przedmiotu badań geograficznych. Podział nauk geograficznych. W ostatnich czasach nasila się specjalizacja nauk geograficznych i powstawanie nowych jej działów.