Na wielu obszarach nadmorskich sezonowe zmiany ciśnienia powodują diametralną zmianę kierunku cyrkulacji powietrza i kierunku wiatrów. Nad niektórymi obszarami na Ziemi zaznacza się wyraźna sezonowa zmiana przeważających kierunków wiatru na przeciwne, bądź zbliżone do przeciwnych. Taki układ nazywa się cyrkulacją monsunową. W szerokościach międzyzwrotnikowych przyczyna tej zmiany związana jest z wysokością górowania Słońca. W szerokościach pozazwrotnikowych okresowe zmiany kierunku wiatrów wywołane są różnicami w nagrzewaniu się powierzchni lądowych i wodnych.
Okresowe wiatry zmieniające swój kierunek na przełomie lata i zimy noszą nazwę monsunów. (arab. mau-sim- sezon, pora roku). Latem nad silnie ogrzanym lądem azjatyckim powstaje bardzo głęboki niż baryczny, a nad masami wód oceanicznych oblewających ten kontynent, znacznie chłodniejszymi tworzy się wyż baryczny. Zaburza to ogólny kierunek cyrkulacji atmosferycznej na tych obszarach i powoduje wytworzenie się lokalnych wiatrów sezonowych zwanych monsunami. Monsuny zmieniają swój kierunek na przeciwny w zależności od pory roku.
Można wyodrębnić dwa rodzaje monsunów:
monsun letni (morski) z pogodą deszczową, związaną z niskim ciśnieniem nad lądem i wysokim nad morzem. Latem ląd nagrzewa się szybciej niż woda, więc ciśnienie powietrza nad nim spada. Wiatr wieje od obszaru o wysokim ciśnieniu do obszaru o ciśnieniu niższym, tak więc podczas monsunu letniego wiatr wieje z morza w stronę lądu. Górą powietrze przemieszcza się w tym czasie w przeciwnym kierunku - z lądu w kierunku oceanu. Pojawiają się gwałtowne wiatry wiejące znad morza w głąb lądu. Monsun letni powstaje w wyniku dużych różnic temperatur, a w związku z tym ciśnienia między lądem a morzem.
Monsun Letni
Czynniki wpływające na tworzenie się monsunu letniego to:
- szybsze nagrzewanie się powierzchniowych warstw lądu niż wody
- ogrzewanie się powietrza od lądu
- wzrost temperatury powietrza przyczyną unoszenia się ciepłego powietrza
- wytworzenie się nad lądem układu niższego ciśnienia niż nad oceanem
- dążenie powietrza do wyrównania ciśnienia
- powoduje to napływ powietrza z oceanu na ląd, ochłodzenie i opady
monsun zimowy (lądowy) z pogodą suchą, spowodowaną wysokim ciśnieniem nad lądem i niskim nad morzem. Zimą nad cieplejszymi wodami tworzą się niże, co przyczynia się do wiania monsunów od lądu w stronę morza (wiatry wieją z wyżu do niżu). Wiatr ten jest zwykle słabszy od monsunu letniego. W chłodnej porze roku ocean jest cieplejszy od lądu, co powoduje że wiatr wieje w przeciwnym kierunku - z lądu na ocean. Wieje wtedy monsun zimowy.
Czynniki wpływające na tworzenie się monsunu zimowego to:
- szybsze ochładzanie lądu niż oceanu
- ochładzanie się powietrza od lądu
- ruchy zstępujące chłodnego powietrza
- wytworzenie się wyżu barycznego nad lądem
- dążenie powietrza do wyrównania ciśnienia
- napływ powietrza z lądu na morze, powstaje wiatr chłodny, suchy, porywisty
Monsuny najsilniej rozwijają się w strefie południowych wybrzeży Azji. Zaznaczają one swoją obecność także na Półwyspie Indyjskim, w południowo-wschodniej, Azji, oraz na niewielkiej części Australii. Jest to spowodowane wyjątkowo dużymi różnicami temperatury, jakie powstają pod wpływem olbrzymiego kontynentu Azji silnie nagrzanego latem, a oziębionego podczas zimy. Na Półwyspie Indyjskim, np. monsun zimowy związany jest z potężnym Wyżem Wschodnioazjatyckim z centrum nad silnie wychłodzoną Syberią. Przez całą zimę wieją tu suche wiatry północno-wschodnie znad wnętrza kontynentu azjatyckiego. Latem natomiast nad Azją rozbudowuj! się rozległy Niż Południowoazjatycki. Nad półwyspem panuje niskie ciśnienie i napływają tu znad oceanu, na którym ciśnienie jest wyższe, niesione wiatrem południowo-zachodnim masy wilgotnego powietrza.
Pora występowania monsunu jest bardzo istotna dla rolników. Kalendarz ich prac polowych dostosowany jest do pory rozpoczęcia monsunu letniego. Długie i obfite ulewy rozpoczynają się na przełomie maja i czerwca. Na trzy tygodnie wcześniej sieje się zboże i sadzi ryż. Monsun letni we właściwym czasie dostarcza odpowiedniej ilości wody. Jednakże zdarza się, że monsun opóźni porę swego nadejścia lub osłabnie w ciągu lala, powodując nawrót suszy lub zmniejszenie ilości opadów. Są to lata nieurodzaju, prowadzące często do klęsk głodu na znacznych obszarach. Pod koniec października następuje okres suchy, kiedy to monsun zimowy przynosi suche, pozbawione wilgoci powietrze z głębi kontynentu.